« تالاب بين المللي گاوخوني، تالابي بين استان اصفهان و استان يزد است که زايندهرود به آنجا ميريزد. در يک تقسيمبندي، تالاب گاوخوني با ناهمواريهاي پيراموني در حاکميت اقليم «منطقه گرم و خشک و بادي» عنوان شدهاست. اين تالاب حياتي منطقهاي به وسعت ۴۷۶ کيلومتر مربع را پوشانده و در ۱۳۷ کيلومتري جنوب شرق اصفهان در ۳۰ کيلومتري شهرستان ورزنه و در مجاورت تپههاي شني واقع شدهاست. ارتفاع آن از سطح دريا 1470 متر و بيشينه عمق آن ۱۵۰ سانتيمتر ميباشد. اين باتلاق پناهگاهي براي پرندههاي مهاجر است که با همه اين ويژگيها يکي از جاذبههاي گردشگري است.
علی طالبی در خصوص شرایط وخیم تالاب گاوخونی با بیان اینکه با تخصيص بيرويه آب به صنايع و باغها، آب ورودي اين تالاب مدتهاست به صفر رسيده و عملاً اين تالاب نابود شدهاست گفت : اين در حالي است که کشور ايران عضو کنوانسيون بينالمللي رامسر است و طبق آن حق ندارد قوانيني تصويب کند که بر اثر آن قوانين، تالابها خشک شوند. تالاب بينالمللي گاوخوني با وسعت ۴۷۰۰۰ هکتار که در نزديکي کانون بحران گرد و غبار شرق اصفهان به وسعت ۲۲۵۰ هزار هکتار قرار دارد و درصورت عدم احياء ميتواند خود به کانون بحران ديگري تبديل شود ؛
وی با تاکید بر اینکه در صورت جاری شدن مجدد زايندهرود به اين تالاب همچون ادوار گذشته ، گاوخوني احيا ميشود. بیان داشت : اين تالاب از جنبههاي مختلف اهميت زيادي دارد اما شايد يکي از مهمترين فايدههاي آن اين باشد که زيستگاه مناسبي را در دل کوير براي پرندگان، آبزيان و حيوانات به وجود آورده است ؛ با وجود همه اهميتي که اين تالاب دارد اما در سالهاي اخير خشکساليها و کمبود آب ، طراوت را از اين تالاب گرفته است.
تالابها ؛ تصفيه خانههاي طبيعي آب و هوا
رئیس انجمن آبخیز داری ایران با اشاره به ویژگی و کارکرد تالاب ها اظهار داشت : تالاب ها تصفيه خانههاي طبيعي آب و هوا هستند. تصفيه آب يا هوا هزينههاي هنگفتي دارد در حالي که تالابها اين کار را به صورت طبيعي و رايگان براي ما انجام ميدهند. علاوه بر اين، تالابها مثل اسفنج عمل ميکنند و زماني که سيلاب به وجود ميآيد آب مازاد را در خود ذخيره ميکنند و نگه ميدارند و زماني که خشکسالي باشد اين آب را به آرامي به سفرههاي زير زميني وارد ميکنند و اين سفرهها را تغذيه ميکنند و در واقع عامل حيات در حوزه آبريز پايدار خواهند بود. تنها يکي از اتفاقاتي که با از بين رفتن تالابها رخ ميدهد، از بين رفتن پايداري حوزههاي آبريز است.
عضو هیئت علمی دانشگاه یزد بسته شدن سد زاينده رود را مانع ورود سيلابها به گاوخوني دانست و گفت : روز به روز شرايط توسعه شهرها و صنعت، دخيل در مظلوم واقع شدن گاو خوني شدند و اکنون تالاب در وضعيت حادي به سر مي برد و تهديدي براي کشور است چرا که تالاب داراي موقعيتي خاص است و درمنطقه اي بياباني در مرکز فلات ايران قرار دارد و بارندگي در آن منطقه کم است.
وی با بیان اینکه حرکت آب رودخانه زايندهرود تا باتلاق گاوخوني و تجميع آب در آن منطقه باعث حفظ تالاب و مانع از پراکنده شدن گرد و غبار در هوا بوده است و در تاثيرات اقليمي بارشهاي آسماني نيز نقش موثري را ايفا مي کند تصریح کرد : تالاب گاو خوني با شرايط اين منطقه توانسته ميکرو اقليمي ايجاد کند اما با نابودي آن و ايجاد ريزگردهاي سمي که به تبع آن ايجاد ميشود تا تهران و شعاع ششصد کيلومتري اطراف را در برمي گيرد و ميتواند اين فرصت به تهديدي زيست محيطي تبديل شود .
عوامل مؤثر در تشدید بحران گاوخونی
طالبی حکمراني غير اصولي و مديريت غيريکپارچه آب در حوزه زايندهرود ، همکاري و مشارکت ضعيف استانهاي اصفهان و چهارمحال و بختياري در اجراي برنامه مديريت تالاب گاوخوني، تداوم بارگذاري نامتوازن و تخصيص بيرويه آب براي کشاورزي و صنعت ، عدم تخصيص مستمر حقابه رودخانه زايندهرود ، عدم اصلاح الگوي مصارف و بهنگام سازي آن با تغييرات اقليمي، تمرکز يک هفتم صنايع کشور در حوزه زايندهرود ، انتقال آب زايندهرود به ديگر حوضههاي آبريز، تراکم جمعيت ، کاهش نسبي بارش، عدم تحويل حقابه گاوخوني در مصب تالاب ، ايجاد فضاي سبز گسترده (چمن) و کشت محصولات پر مصرف نظير برنج و صيفي جات در اقليمي خشک و نيمه خشک و برداشتهاي غير مجاز از آبهاي سطحي و زيرزميني را از مهمترين عوامل موثر در تشديد بحران گاوخوني برشمرد .
تالاب گاوخونی در مسیری بی بازگشت
به گفته وی ، تاثير جريان آب در رودخانه براي باتلاق و همچنين تامين آب مورد نياز سفرههاي زيرزميني در رفع چالشهاي زيست محيطي ضروري است و در صورت تداوم وضع موجود ، تالاب گاوخوني به شرايط بي بازگشت نزديک ميشود.
طالبی خاطر نشان کرد : استان اصفهان بيشترين سهم را از اين تالاب دارد. تقريبا حدود نه دهم اين تالاب به استان اصفهان تعلق دارد. مابقي، سهم استانهاي فارس، يزد و چهارمحال و بختياري است ؛ در اوايل تير ماه سال ۱۳۹۴ آب رودخانه زايندهرود ضمن عبور از بند شاخ کنار به تالاب بينالمللي گاوخوني رسيد و پس از ۱۰سال باعث خوشحالي مردم، کشاورزان و دوستداران محيط زيست شد. لذا، کشاورزان مردم شرق اصفهان اقدام به لايروبي بخشي از مسير رودخانه براي جلوگيري از برداشتهاي غيرمجاز آب در مسير رودخانه کردند.
طالبی با اشاره به جریان دو رودخانه فصلی دیگر علاوه بر زاینده رود به سمت تالاب اظهار داشت : اصليترين و مشهورترين رودي که به اين تالاب ميريزد، زايندهرود است. آب دو رودخانه زر چشمه و رود ايزد خواست نيز وارد تالاب گاوخوني ميشوند. اما حجم آبي که از زايندهرود به اين تالاب ميريزد، بسيار زياد تر از دو مورد ذکر شده است.
این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد : البته چند سالي است ورق برگشته و مدتهاست که به خاطر استفاده از آب زايندهرود و آبياري باغها و درختان در ميانه مسير ، ديگر اين رودخانه به اين تالاب نمي ريزد. زمستان که ميشود آب تالاب بيشتر مي شود اما با آمدن فصل تابستان ورودي آب تالاب کم و وسعتش کوچکتر از قبل مي شود ؛ تاثيرات رودخانه بر فرونشست، همچنين جريان ماديها (ذي نفعان آب) و تاثيرات روحي و رواني بر زندگي مردم وابسته به همين رود است و جريان خون در رگ مردم اصفهان و افتخار جهانيان به جريان اين رگ حياتي است که گردشگران زيادي را نیز به اصفهان جذب ميکند ؛ در واقع حرکت آب در رودخانه زايندهرود تنها براي زيبايي و تامين آب کشاورزان نيست بلکه حيات ، بخش زيادي از محيط زيست به حيات اين رود بستگي دارد ؛ يکي از دغدغههاي اصلي امروز جامعه ما همين مسائل رواني و مبارزه با اختلات روحي مردم است که اصفهان را به يکي از شهرهاي افسرده تبديل کرده و آسيبهاي اجتماعي را در آن افزايش داده است ؛ فارغ از آثار محيط زيستي و تاثير آن بر ابنيه تاريخي، جريان زنده رود بر زندگي مردم اصفهان و آرامش روحي آنان تاثير دارد ، در واقع خشکي اين رودخانه بر سلامت روان اثر گذاشته و باعث شده به دليل بروز مشکلات اجتماعي و زيست محيطي ناشي از آن مردم متوجه آسيبهاي جبران ناپذیری شوند.
لزوم جاری شدن دائم آب در بستر رودخانه زاینده رود
رئیس انجمن آبخیز داری ایران به هدايت آبها و مديريت زايندهرود در گذشته اشاره کرد و گفت : این مدیریت در گذشته بر عهده مردم بوده لذا همه نيازها و حق و حقوق مرتبط با آب مثل کشاورزان، محيط زيست و ميراث فرهنگي و صنايع دستي نیز مورد توجه بوده است .
وی در این راستا افزود : در واقع ناپايداريهاي زيست محيطي متوجه همين خشکي رودخانه و يا فصلي شدن آن شده که موجب آلودگي هواي اصفهان و شهرهاي اطراف و بر ميزان رشد گياهان تاثير گذاشته است ؛ لذا بايد آب در رودخانه جريان يابد تا تاريخ اصفهان حفظ و همچنين مشکلات زيست محيطي به حداقل امکان برسد.
حقابه تالاب گاوخونی روی کاغذ
عضو هیئت علمی دانشگاه با بیان اینکه تاکنون حقابه زايندهرود و گاوخوني روي کاغذ بوده و به هيچ وجه حقابه زيست محيطي گاو خوني به طور کامل اعطا نشده است اظهار داشت : حقابه رودخانه زماني پذيرفته ميشود که از سراب تا پايان، از سد زايندهرود تا تالاب گاوخوني بطور مستمر جريان داشته باشد ؛ حق آبهاي که تخمين زده شده ۱۷۶ ميليون متر مکعب در سال است که تا کنون حداکثر ۲۰ درصد از اين حقابه تحويل داده شده و آن هم سيلابي بوده و نياز کشاورزي نبوده است. از این رو آب رساني به مقاطع بالاي تالاب بسيار سخت است و در طي اين سالها تنها يک بار در سال 98، به ميزان 41 ميليون متر مکعب از مجموع حقابه 176 ميليون متر مکعبي گاوخوني به سمت تالاب رها شد که به دلايل همزماني رها سازي آب با فصل کشت، برداشتهاي غيرمجاز آب در مسير رودخانه و عدم لايروبي مناسب بستر زايندهرود و مسيلهاي سيلابي منتهي به تالاب، صرفا 5 ميليون متر مکعب آب به داخل تالاب رسيد و در سالي که شاهد احياي موقت غالب تالابهاي کشور بوديم، متاسفانه تالاب گاوخوني جزء معدود تالابهايي بود که آبگيري نشد.
رئیس انجمن آبخیز داری ایران با اشاره به مصوبه هيئت وزيران موکد شد : حقابه زيست محيطي، بعد از آب شرب در اولويت قرار دارد و وزارت نيرو ملزم است اين حقابه از رودخانه زايندهرود را تأمين کند چرا که این حقابه حتي بر کشاورزي نيز مقدم است .
وی با توجه به شرایط پیش آمده بر تالاب از وقوع بحرانی اجتماعی خبر داد و گفت : زماني اين مشکلات برطرف خواهند شد که حقابه تالابها محقق شود ؛ در حال حاضر تالاب گاو خوني در بدترين وضعيت ممکن قرار دارد ، متأسفانه در سالهاي گذشته فلامينگوها و گونههاي مختلف زيست محيطي به تالاب مهاجرت ميکردند اما به علت وضعيت نابسامان تالاب، فلامينگوها به حوضچه فاضلاب يزد روي آورده اند و این امر موجب نابودي کشاورزي شده است ؛ در واقع به علت کارکردهاي ويژه تالابها ارزش آنها خيلي بيشتر از اکوسيستم جنگلها قيمت گذاري شده است و فقط همت مسئولين را ميطلبد.
عدم اختصاص حقابه تالاب گاوخوني در 12سال اخیر
طالبی گفت : حقابه تالاب گاوخوني نزديک به 12 سال پرداخت نشده است ، برداشتهاي غيرمجاز آب تالاب را خشک کرده و پرندهها در اطراف تالاب يا از بين رفتهاند يا مهاجرت کردهاند ؛ وضعيت در گاوخوني هر سال بدتر از سال گذشته است و باوجود اينکه هر ساله مقداري آب وارد زايندهرود ميشود اما آبي راهي تالابهاي اطراف نميشود. کارشناسان معتقدند تا زماني که زايندهرود بهطور کامل احيا و سيراب نشود، آب به تالابهاي خشکيده اطراف زايندهرود نخواهد رسيد. شایان ذکر است ، حقابه تعيينشده از زايندهرود براي تالاب گاوخوني، 160 تا 170 ميليون مترمکعب در سال است ، سهمي که کشاورزان حاشيه گاوخوني 12 سال است آن را دريافت نکردهاند .
به نقل از دبير انجمن دوستداران ميراث طبيعي ورزنه ، تنها آبي که از سمت زايندهرود به گاوخوني روانه شده، پساب بوده است و پس از بازگشايي زايندهرود، آبي سهم تالاب گاوخوني نشده و مشکل مهمي که داريم ، اين است که تمام مردم ايران تصور ميکنند آب زايندهرود براي تالاب گاوخوني بازگشايي ميشود اما ۱۲ سال است تالاب ، قطره آبي از زايندهرود را بر تن خود حس نکرده است.
وی در ادامه افزود : اگر آبي دراينمدت وارد تالاب گاوخوني شده، فقط شامل ذهاب و پساب بوده و حقابه اين تالاب به فراموشي سپرده شده است. آب زايندهرود بهمنظور آبياري بهاره بازگشايي شده و سهمي از آن به گاوخوني نرسيده است؛ البته اين آب کشاورزي نيز تا حدودي در زندهنگهداشتن تالاب مؤثر است زيرا ذهاب ناشي از آب کشاورزي باعث افزايش رطوبت تالاب ميشود.
توسعه ناپایدار بلای جان گاوخونی، زایندهرود و مردم اصفهان
زینب کریمی نیز پیرامون وضعیت تالاب گاوخونی با بیان توسعه اراضي کشاورزي و کشت محصولات با نياز آبي بالا به بی توجهی مسئولین اصفهان اشاره کرد و گفت : مسولان اصفهان به جاي توجه به مزيتهاي نسبي استان خود مانند گردشگري و بدون درنظر گرفتن توان اکولوژيک و ميزان بارندگي، با گسترش اراضي کشاورزي باعث توسعه ناپدار و تبعات ناشي از آن ، بلاي جان گاوخوني، زايندهرود و مردم استان شده اند ؛ بر اساس همين آمار کمتر از ۵ درصد ميزان مصرفي آب اصفهان ( ۶ ميليارد متر مکعب) در بخش آشاميدني و شرب صرف ميشود و اين يعني ۹۵ درصد آب مصرفي اصفهانيها مربوط به بخش کشاورزي و صنعت است و اگر تنها ۱۰ درصد از اين ميزان مصرف صرفهجويي شود، ديگر مسئولان استاني و مردم دغدغه تامين آب شرب نخواهند داشت. همچنين افزايش بيسابقه دماي هوا و کاهش چشمگير بارشها هماکنون تنها ۲ درصد از تالاب گاوخوني رطوبت دارد و اين زنگ خطر بزرگي براي آن به شمار ميرود.
این استاد دانشگاه افزود : خشکي تالاب روي کشاورزي اثر گذار بوده، بهعبارتديگر خشکي رودخانه روي خشک شدن تالاب و کم شدن آب در منطقه و پايين آمدن سطح آبهاي زيرزميني اثرگذار بوده که کشاورزي منطقه را بسيار تحت تاثير قرار داده است. علت آن نيز زهابهاي کشاورزي اراضي بالادست و چاههاي عميق آب است که روي ورودي و مصب تالاب تاثير گذاشته است. خشک شدن تالاب علاوه بر اينکه معيشت مردم منطقه را به مخاطره انداخته، باعث افزايش بيکاري و مهاجرت ساکنان بومي شده است. همچنين پوشش گياهي و زيستگاههاي جانوري را نيز دچار تغيير کرده و شيوع بيماري هايي مانند سرطان رشد داشته اند. همچنين، در خصوص زهابي که به تالاب ميرسد، چون زمين تالاب گود بوده و زهابي که در زايندهرود جاري ميشود، پس از زمينهاي کشاورزي، وارد رودخانه ميشود و همين آب اندک نيز خيلي بهتر از خشکي است. لذا با جاري شدن حقابه کشاورزان نيز مقداري رطوبت تالاب افزايش پيدا ميکند اما حقابه به شمار نميآيد.
وی با بیان اینکه کشاورزي بزرگترين مصرفکننده آب و آلودهکننده محيط زيست است و بايد براي اصلاح اين روند زهکشي را توامان با آبياري در دستور کار قرار دهيم تا زهابها محيط زيست را کمتر آلوده کنند اظهار داشت : به طور ميانگين کمتر از نيمي از آب مصرفي کشاورزي به طور موثر توسط گياه مورد استفاده قرار ميگيرد و باقيمانده آن همراه با بقاياي کود و سم و گاه با فلزات سنگين و کمياب و آلودهکنندههاي ديگري مانند عوامل بيماريزا (پاتوژن) به منابع آب ميپيوندد ؛ همچنين، 90 درصد توليدات کشاورزي ايران از طريق کشت آبي تامين ميشود ؛ از طرفي توسعه کشت آبي در مناطقي از کشور که امکان استحصال آب وجود دارد ، جزو برنامههاي عمراني دولت است و در اين زمينه بايد همه تلاش خود را به کار گيريم که پايداري سرزمين به مخاطره نيفتد ؛ لذا به جاي تلاش براي افزايش سطح زير کشت محصولات آبي بايد به افزايش بهرهوري توجه به مقوله آب مجازي افزايش عملکرد محصولات کشاورزي و کاهش آلودگي زيستمحيطي ذکر کنيم که البته همه دستگاههاي اجرايي امروز در قالب شوراي عالي آب به همين مسئله ميانديشد.
لزوم تسریع در تصویب و اجرای نقشه راه احیای زایندهرود و گاوخونی
کریمی اجراي سياست تغذيه آبخوانهاي حوضه زايندهرود و رهاسازي متناوب حقابه گاوخوني را به جهت حمايت از پرندگان مهاجر خصوصا در طول زمستان که مصارف کشاورزي به حداقل میرسد را ضروری دانست و گفت : احياي زايندهرود و گاوخوني مستلزم تسريع در تصويب و اجراي نقشه راه احياي این رودخانه و برنامه مديريت تالاب گاوخوني توسط شوراي عالي آب و ستاد ملي مديريت تالابهاي کشور ميباشد .
این دکترای آبخیز داری عواملی چون رايزني با معتمدين محلي و توانمندسازي تشکلهاي بومي براي مشارکت در پايش برداشتهاي غيرمجاز از آبهاي سطحي و زيرزميني، حمايت از فناوريهاي پيشرفته به منظور اصلاح صنايع موجود يا جايگزيني آنها با صنايع کم آب بر، انجام مطالعات بازار و شناسايي زنجيره ارزش محصولات کم آب بر، توانمند سازي بهره برداران براي کاهش مصرف آب، تغيير کشت، دسترسي مستقيم به بازار و فرآوري محصولات، بازسازي شبکههاي انتقال و توزيع آب شرب و کشاورزي، پايش مستمر آب تحويلي با احداث ايستگاه آنلاين هيدرومتري در مصب تالاب، ارتقاي سطح آگاهي، دانش و مشارکت ذينفعان و دست اندرکاران در کاهش مصارف آب، اصلاح طرحهاي نگهداري و توسعه فضاي سبز، تجهيز چاههاي آب به کنتور هوشمند و مسدود نمودن چاههاي غير مجاز، اطلاعرساني شفاف در خصوص ميزان منابع، مصارف و هدر رفت آب در بخشهاي مختلف، تصفيه زهاب کشاورزي و فاضلاب بمنظور جايگزيني پساب با بخشي از مصارف آب، لايروبي مداوم بستر زايندهرود و مسيلهاي سيلابي، توزيع فشار کمبود آب بين کليه مصارف، ثبت تالاب گاوخوني به عنوان ژئو پارک با هدف بهبود وضعيت اقتصادي، ايجاد فرصت گردشگري پايدار و کاهش وابستگي معيشتي جامعه محلي به آب و مشارکت موثرشان را در حفظ تالاب گاو خوني ضروری برشمرد .
و ی با تاکید بر اینکه لازمه حفظ و احيا اين تالاب کنار گذاشتن مرزهاي سياسي بين دو استان و اجراي برنامه مديريت جامع براي کل حوضه آبريز زايندهرود و تالاب گاوخوني است ، خاطر نشان کرد : تدوين، تصويب و اجراي برنامه مديريت جامع به دليل ماهيت مشارکتي و فرابخشي آن که مستلزم حضور، مشارکت و تعامل همه جانبه ميان کليه دست اندکاران و ذي نفعان حوضه آبريز بوده و يک فرايند يادگيري و کار گروهي است که پيش از اين در کشور ما کمتر تجربه شده و نيازمند تغييرات بنيادين رفتاري و تغيير نگاه کليه دست اندرکاران است لذارويکردهاي مشارکتي ماهيتي زمان بر دارند و براي نهادينه شدن نيازمند تمرين و ممارست فراوان بوده ، اما پايدار خواهند بود .