برای تبیین جنبش ها، اعتراض ها، انقلاب ها، جنگ ها و سایر پدیدها که منجر به تغییرات اجتماعی می شود می توان از نظریات متعددی مانند نظریه "محرومیت نسبی"، "برقراری عدالت" ، " انباشت مطالبات سرکوب شده"، "ناامیدی اجتماعی" و... بهره برد. از سوی دیگر بر اساس نظریه ماکس وبر برای تحلیل پدیده های اجتماعی دو نوع علیت را می توان مطرح کرد یکی "علیت تاریخی" و دیگری "علیت جامعه شناختی" . علیت های جامعه شناختی مجموعه خواسته ها و نیازها و مطالباتی است که در طول دوران حیات اجتماعی شکل گرفته، برآورده نشده و سرکوب نیز شده است.
"علیت تاریخی"، منفرد در حکم عامل شعله ور کننده می باشد به عنوان مثال در انقلاب ۵۷ نوشته شدن مقاله در مورد آقای خمینی مبنی بر هندی تباری او علیت تاریخی و مثلا محرومیت نسبی جامعه علیت جامعه شناختی می باشد.
در شرایط فعلی جامعه نیز ما با دو نوع علیت روبرو هستیم یکی علیت تاریخی که کشته شدن دختری ایرانی بنام مهسا امینی و دوم علیت های جامعه شناحتی آن که می توان این علیت ها را اینگونه احصا کرد:
*الف) اعتراضات مدنی : مردم ایران در طول دوران پس از انقلاب به شکل های مدنی خواسته های خود را و نارضایتی خود را نسبت به عملکرد حاکمیت بیان داشته اند. اعتراض نسبت به شرایط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی. مردم در انتخابات ۷۶ ،۸۸، ۹۲ و ۹۶ خواسته های خود را در انتخاب افراد نشان دادند که به دنبال چه خواسته هایی هستند. در سال ۱۴۰۰ با عدم مشارکت باز بر خواسته های خود تاکید کردند ولی متاسفانه حاکمیت حاضر به شنیدن این اعتراض مدنی آرام و بدون خشنونت مردم نشد.
- ) اعتراضات خیابانی آرام) : بخشی از مردم در قالب گروه های صنفی مثل بازنشستگان، معلمان، کارگران، پرستاران، جانبازان و... در قالب های تحصن و اعتراضهای بدون خشنونت خواست ها و مطالبات خود را بیان کردند ولی متاسفانه حاکمیت نه تنها وقعی به این خواسته ها نشان نداد بلکه، بعضا اقدام به سرکوب و دستگیری و زندانی کردن برخی از سران آن نمود، مثل کاگران هفت تپه و یا نماینده اتوبوسرانی یا دستگیری معلمان. متاسفانه حاکمیت به جای شنیدن صدای این اعتراضات، به سرکوب کردن آنان پرداخت و به جای گفتگو از خشنونت استفاده کرد.
- ) اعتراضات اجتماعی ) : در قالب خواسته های حق حیات در شکل های مختلف صورت گرفت که بارزترین آن تحصن عظیم مردم اصفهان در بستر خشک زاینده رود صرفا بخاطر جاری شدن آب برای امرار معاش کشاورزان و به دنبال آن حمایت مردم اصفهان به منظور تغییرات اقلیمی، فرونشست زمین، آلودگی و بیماری های ناشی از خشک شدن زاینده رود و اعتراض مردم خوزستان نسبت به آب شرب، که جواب این اعتراضات چیزی جز سرکوب، تیر اندازی و پرتاب گاز اشک آور و دستگیری و زندانی کردن معترضان حاصلی برای مردم نداشت.
- (اعتراضات خیابانی ) : از فردای پس از انقلاب شاهد شکل گیری اعتراض های خیابانی هستیم که در قالب گروهای مختلف شکل گرفته اند اما به دلیل حاکمیت جو انقلاب در جامعه سرکوب و در نطفه خفه شد، بدون اینکه به خواسته های آنان توجهی جدی شود. این اعتراضات در وسعت های بسیار محدود ادامه داشت که شکل گسترده تر آن در سال۷۸ با حرکت دانشجویان دانشگاه تهران شروع شد. این اعتراضات در سال ۸۸ با عنوان جنبش سبز و در سال ۹۶ با درخواست های معیشتی و در آبان سال ۹۸ در اعتراض به افزایش ناگهانی قیمت بنزین و در سال ۱۴۰۱ در اعتراض به وضع موجود مردم به خیابان آمده و خیابان را به عنوان محمل بیان اعتراضات خود انتخاب کردند، که تاکنون مردم و حاکمیت هزینه های سنگینی بابت این اعتراضات پرداخت کرده اند. چنانچه برخی آمارها از کشته شدن ۱۵۰۰ نفر در آبان ۹۸ و کشته های اعتراضات اخیر را بالغ بر ۲۵۰ نفر ذکر کرده اند . متاسفانه هم چنان حاکمیت گوشی برای شنیدن صدای اعتراضی مردم ندارد.
- ) مدیریت فاسد و نا کارآمد ) : اختلاس های کلان که تاریخ دقیق آن مشخص نیست از چه زمانی شروع شده ولی علنی شدن آن با اختلاس مرتضی رفیق دوست، فاضل خداد و مرتضی معروف ثبت شده است، که در نتیجه آن فاضل خداد اعدام و مرتضی رفیق دوست بنابر روابط خود مدتی زندان سپس آزاد می شود. اختلاس محمود خاوری، بابک زنجانی، شهرام جزایری و فساد ۹۲ میلیارد دلاری فولاد مبارکه ، ۶ونیم میلیارد یورویی پتروشیمی و صدها و شاید هزاران مورد افشا نشده دیگر، که همه اینها حکایت از فساد سازمان یافته و سیستماتیک دارد. مدیریت غلط در اداره بورس و از میان رفتن هزاران میلیارد سرمایه های مردمی که تمام دارایی خود را با تشویق حاکمیت در بورس سرمایه گذاری کردند و هر روز شاهد افت شاخص های آن و از میان رفتن سرمایه خود بودند، مشخص نشدن سرنوشت درآمدهای ۸۰۰میلیاردی ناشی از فروش نفت و میعانات گازی در دوران احمدی نژاد که کجا وچگونه از بین رفت، گم شدن دکل نفتی و عدم پاسخگویی حاکمیت،
زد و بند های سیاسی و غیر قانونی برای حذف چهرهای دلسوز و نخبگان جامعه با دو ابزار طرح نظارت استصوابی و هسته های گزینشی، که با مکانیسم نظارت استصوابی تمامی نخبگان و دلسوزان حتی دومین فرد انقلاب یعنی هاشمی رفسنجانی و افرادی چون علی لاریجانی و... از چرخه سیاست حذف می شوند و با مکانیسم دوم هرکس بخواهد حتی بعنوان دربان یک مرکز مشغول به کار شود باید از این فیلتر سخت عبور کند، که خروجی آن حذف نخبگان متخصصین و دلسوزان مردم از چرخه های مدیریتی وتصمیم گیری است.
- حذف مخالفان و منتقدان وضع موجود : که از ابتدای انقلاب شروع شد در اشکال مختلف از ترور شخصیت تا ترور فیزیکی از مراجع تقلید مثل ایت الله شریعتمداری، آذری قمی، آیت الله منتظری، تا دگر اندیشان و مدافعان محیط زیست، مدافعان حقوق شهروندی وحقوق بشر مثل نسرین ستوده ها و نرگس محمدی ها و...، قتل های زنجیره ای، احکام قضایی مانند زندان های طویل مدت افراد برجسته ای نظیر امیر انتظام و حذف اقلیت هایی مثل دروایش، بهاییان، عرفان حلقه و...، عدم تحقق وعده های حاکمیت از زندگی و رفاه مادی تا آزادی های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از آب و برق مجانی تا حاکمیت عدل علی، ساختن دنیایی آباد، مسکن رایگان، آزادی بیان و عقیده، اجازه نقد حاکمان و انتخاب سبک زندگی و... که همگی عقیم مانده و هرکس آنان را مطالبه کرده یا بکند با انواع سرکوب ها مواجهه خواهد شد.
- شکست در حوزهای اقتصادی: عدم کنترل تورم و درگیر شدن جامعه با رکود و بحران های اقتصادی، گرانی افسار گسیخته و تورم های ۵۰۰ درصدی، بیکاری و کاهش شدید ارزش پول ملی و عدم تدوین برنامه های اقتصادی مناسب و منفی شدن رشد اقتصادی.
- بحران های زیست محیطی و بر خورد با طرفدارن پدیده های زیست محیطی: دستگیری و زندانی کردن انان به اتهام های جاسوسی و عدم مدیریت پدید های زیست محیطی و آلودگی های هوا و خوراک و...، خشکی دریاچه ارومیه، زاینده رود و دریاچه های داخلی به دلیل مدیریت نامناسب و بحران های فرونشست زمین.
) گسترش انواع آسیب های اجتماعی ) : مثل اعتیاد، سرقت، قتل نزاع های خیابانی و دسته جمعی، رفتار های خشنونت آمیز، روسپیگری و...که همه این آسیب ها را از چشم حاکمیت و سو مدیریت و عدم توانایی حاکمیت در کنترل آن می دانند.
ن) انواع تحقیر های اجتماعی بخصوص تبعیض های جنسیتی ومحرومیت نیمی از جامعه از حقوق اجتماعی مثل انتخاب در رشته های دانشگاهی ، ممنوعیت قانونی برای پست ریاست جمهوری یا مدیریت های بالا ، عدم اجازه حضور به انان در صحنه های اجتماعی مثل حضور در ورزشگاه ها ، تحمیل پوشش های اجباری ، .... این تحقیر. های ایجاد شده در طول ۴۳ سال. گذشته خشم فرو خفته. ای شده که امروز ظهور و بروز کرده است .
این عوامل و علیت های جامعه شناختی برای حرکت های اعتراضی جامعه است که آن‌را تبدیل به یک خیزش عمومی و به تعبیر برخی از صاحب نظران تبدیل به یک انقلاب کرده است.
آنچه از خواسته های معترضان میتوان برداشت کرد این است که آنان خواستار تغییرات عظیم ساختاری هستند. در شعارها بیانیه ها و سخنرانی ها و نوشته های معترضان این خواسته کاملا آشکار و شفاف بیان می شود.
راهکارهای پیش رو در این حرکت را میتوان به چهار راهکار تقسیم کرد:
۱- حاکمیت صدای مردم را شنیده و با تن دادن به خواسته های معترضین، اقدام به اصلاح ساختار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه بپردازد و *اولین گام* همانگونه همه دلسوزان و عقلای جامعه از جمله مولوی عبدالحمید گفته اند برگزاری یک *رفراندوم* برای تعیین نوع حاکمیت و اصلاح قانون اساسی می باشد.
۲- در صورت عدم آمادگی حاکمیت برای اصلاح مسالمت آمیز ساختارها این راهکارها رخ می نماید؛
سرکوب شدید اعتراضات و بالا بردن میزان خشنونت، کشتن، زندانی کردن، محرومیت های اجتماعی و ایجاد رعب و وحشت فزاینده و بالا بردن هزینه های اعتراضات و به دنبال آن در اختیار گرفتن اوضاع و کنترل جامعه و به دنبال آن خفقان و استبداد شدید که جامعه را مدتی آرام ولی آتشی زیر خاکستر خواهد شد و آماده انفجاری سخت خواهد شد.
۳- شکل گیری کودتا که توسط ارتش یا سپاه و یا ترکیبی از بخش های سپاه و ارتش رخ خواهد داد که از حاکمیت خلع ید خواهد کرد و با سرنگونی حاکمیت و شکل گیری حاکمیت جدید امور کشور را بدست خواهد گرفت و اصلاحاتی جهت خواسته های معترضین انجام خواهد داد، با کشورهای اروپایی و امریکا ارتباط برقرار می کند، انرژی هسته ای را تعطیل خواهد کرد، پی آمدهای آن قابل پیش بینی نخواهد بود که در سایر زمینه ها چه رخ خواهد داد.
۴- حرکت معترضین که با پیوستن سایر اقشار مردم به آنها انقلابی رخ خواهد داد که پیامد آن سرنگونی نظام خواهد شد و پیامدهای دیگر آن بستگی به حاکمیت و رهبران انقلاب خواهد بود.
امید آن می رود که حاکمیت گزینه اول را انتخاب کند و از التهاب و کشتار های ممکن که در پی سه گزینه دیگر رخ خواهد داد جلو گیری کند.
