امروزه جمعیت شناسی به‌عنوان یکی از رشته‌های مهم علوم اجتماعی نقش قابل‌توجهی در شناخت عمیق مسائل جمعیتی در راستای سیاست‌گزاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی دارد ؛ سابقه این رشته در دنیا به قرن هفدهم میلادی باز می گردد، اما توسعه ی علمی جمعیت شناسی به نیمه ی دوم قرن بیشتم میلادی همزمان با افزایش رشد جمعیت و نیاز به بهره گیری از روش ها و تحلیل های جمعیتی باز میگردد.
در دانشگاه تهران از دهه 1340 شاهد ورود رشته جمعیت شناسی در ایران هستیم ؛ البته می توان گفت در دهه‌های اخیر تحولات چشمگیری در آموزش و پژوهش جمعیت‌شناسی صورت گرفته‌است بطوریکه امروزه از مطالعات صرفا توصیفی به مطالعات تحلیلی تغییر جهت داده ایم و بطور مثال تحولات جمعیتی مثل باروری، مرگ و میر ، مهاجرت ، بهداشت باروری، سلامتی، جوانان، سالخوردگی و ... در زمره این مطالعات قرار گرفته است.
طی چند سال اخیر، بسیاری از کشورهای دنیا نگاه مثبتی به افزایش جمعیت داشته اند و بر همین اساس نیز سیاست گذاری‌هایشان را به سمت و سوی سیاستهای تشویقی افزایش جمعیت پیش برده‌اند ، همچنین با توجه به کاهش باروری در ایران به زیر سطح جانشینی در اواسط دهه ی 80 سیاست های پروناتالیستی ایران بعد از تقریب به دو دهه ، مجددا از سال 1385 آغاز شد و سرانجام پس از چندسال، طرح تعالی جمعیت و حمایت از خانواده از فیلتر شورای نگهبان گذر کرد و به تصویب رسید.
بر اساس سرشماری جمعیتی سال 1395 نرخ رشد جمعیت 0.97 می باشد . این میزان با نرخ مطلوب فاصله زیادی داشته و قابل تامل است ؛ دلایل و عوامل متعددی در کاهش نرخ رشد جمعیت موثر می باشد که مهمترین آنها عوامل فرهنگی و تغییر نگرش خانواده ها نسبت به ازدواج و فرزندآوری است ؛ باید توجه داشت عوامل اقتصادی و معیشتی بعنوان متغیر واسطه ای نقش بسیار مهمی را در ایجاد و تشدید این موضوع ایفا می نماید.
طرح تعالی جمعیت ، طرح تعالی خانواده است
و اما در ایران در چند سال گذشته نرخ ازدواج و فرزندآوری به طور چشمگیری کاهش یافته است ؛ در این خصوص مدیر گروه سلامت جمعیت و خانواده مرکز بهداشت استان اصفهان با اشاره به نرخ باروری ۱.۷۱ درصدی کشور در سال ۹۹، می گوید : نرخ باروری کلی در استان اصفهان در همین سال ۱.۴۹ گزارش شده که رتبه هفتم از آخر است و نشان می‌دهد سطح باروری کلی در اصفهان پایین است.
و حالا با تصویب طرح تعالی جمعیت، خانواده در اولویت است لذا در همین زمینه تسهیلاتی در زمینه‌های مختلف برای آنان در نظر گرفته شده است.
اما سوال اینجاست ، آیا در راستای اجرای سیاستهای افزایش جمعیت ، برنامه‌ریزی‌های منسجم و گفتمان محور با حضور روانشناسان، اقتصاددانان و جامعه شناسان ، مورد تحلیل و ارزیابی دقیق قرار گرفته است ؟
بعد از نزدیک به دو دهه ، چرا با وجود حمایت از زاد و ولد ، همچنان نرخ باروری در ایران کم و حتی رو به کاهش است و سوال دیگر اینکه ، آیا طرح افزایش جمعیت توانسته نقش بسزایی در افزایش یا جلوگیری از کاهش این مهم را داشته باشد ؟
پنجره جمعیتی ، « موهبت جمعیتی »
به گزارش پایگاه خبری ارمغان شهر ، دکتر مرجان زرندی ، جامعه شناس و استاد یار دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد با توضیح اینکه بخش جمعیت سازمان ملل متّحد ، پنجره فرصت را به عنوان دوره‌اي تعریف می‌کند که در آن نسبت جمعیت زیر 15 سال به کمتر از 30 درصد کلّ جمعیت می‌رسد و نسبت جمعیت 65 ساله و بالاتر هنوز کمتر از 15 درصد است ، می گوید : از آنجا که تغییر در نسبت کهنسالان ناچیز و سهم آنها هنوز کمتر از 15 درصد کلّ جمعیت است و با کاهش سهم نسبی جمعیت زیر 15 سال، نسبت جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصاد، در مقیاس بی‌سابقه‌اي افزایش می‌یابد .
در این شرایط ، نسبتهاي وابستگی سنّی کل به کمتر از 5 صدم می‌رسد و به طور بالقوه شرایط بسیار مساعدي براي رشد و توسعه اقتصادي فراهم می شود (نسبت وابستگی سنّی یکی از شاخصهایی است که براي تعیین زمانبندي پنجره یا فرصت جمعیت مورد استفاده قرار می‌گیرد) در واقع« پنجره جمعیتی» یکی از مهمترین مراحل در ساخت سنی یک جمعیت است که با توجه به تبعات آن به ویژه از منظر اقتصادی، برخی از اقتصاددانان از آن به عنوان « موهبت جمعیتی » نام می برند؛ چرا که سن افرادی که می توانند وارد بازار کار شوند زیاد بوده و از طرفی هزینه سالمندی نیز به جامعه تحمیل نشده است ، در این مدت نرخ باروری پایین است و خانواده ها و دولت می توانند هزینه رشد اقتصادی را بپردازند.
بررسی هرم سنی جمعیت در استان اصفهان نیز نشان می دهد گستردگی هرم به نفع گروه سنی 30-35 سال می باشد چنانچه تجربه گذار جمعیت شناختی را مبنای بررسی قرار دهیم جمعیت استان با افزایش جمعیت بین ۶۴-۳۰ ساله نسبت به سایر گروههای سنی مواجه است که مرحله « میان سالی » نامیده می شود .
تجربه باروری در سطح یا زیر سطح جایگزینی باقی بماند ، از سهم نسبی جمعیت زیر ۱۵ سال کاسته می‌شود و در مقابل به خاطر افزایش امید زندگی و کاهش مرگ و میر در سنین سالخوردگی، نسبت درصد جمعیت ۶۵ ساله و بالاتر افزایش می‌یابد. در نتیجه به لحاظ وابسته بودن کهنسالان، فشار بر جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصادی بیشتر می‌شود و با « بحران سالخوردگی» جمعیت مواجه خواهیم شد .
مهاجرت به بیرون از استان و عوامل محیطی همانند بحران آب و مشکلات ناشی از آن نیز متغیرهای اثر بخشی بر کاهش جمعیت استان می باشد ؛ اگرچه پنجره ی جمعیتی همچنان برای استان باز است اما نپرداختن به این مساله می تواند پیری جمعیت را در پی داشته باشد.
در حد فاصل این دو وضعیت ( باروری پایین وکاهش مرگ و میر در سنین سالخوردگی)، دوره‌اي وجود دارد که در آن در پی کاهش نسبتاً سریع باروري و تغییرات کُند در سطح مرگ و میر، ساختار جمعیت از جوانی فاصله می‌گیرد و نسبت کهنسالان در جمعیت به شدت اُفت می‌کند .
کاهش قابل توجه فرصتهای طلایی در گرو ه های سنی خاص
در ایران در مورد وضعیت پنجره جمعیتی باید گفت که در حال حاضر جمعیّت ایران جمعیّتی جوان و میانسال است ؛ هرم سنی جمعیت کشور در سال 1395 افزایش فوق‌العاده جمعیت گروههای سنی 25-34ساله [نسل متولدان دهه 60] را نشان می‌دهد. افزایش جمعیت در دهه اول پس از انقلاب، باعث شد در حال حاضر کشور با پدیده « تورم میانسالی» روبه‌رو باشد. پدیده تورم میانسالی زمانی به وجود می‌آید که قسمت قابل ملاحظه‌ای از جمعیت یک کشور (20درصدکل جمعیت یا بیشتر) شامل (گروه سنی 24-15ساله) شود که در زمان پیروی از الگوی باروری بالا متولد شده و سپس بر اثر کاهش میزان باروری، تعداد فرزندان زنده تولد شده، تنزل یابد.
مطالعه هرم سنی جمعیت ایران نشان می دهد در حال حاضر با کاهش قابل توجه در گروه های سنی 5-10،9-14سال 14-19،20-24 سال مواجه هستیم ؛گروههای سنی که از آن به عنوان فرصتهای طلایی نام می برند .
می توان گفت رشد جمعیت کاهش یافته یعنی نرخ موالید کم شده پس انتظار می رود در اینده تعداد جمعیت زیر ۱۵ سال یک کاهشی را باید نشان دهد البته رشد جمعیت کشور منفی نیست و این موضوع فعلا خیلی خطرناک نمی باشد. برنامه تشویق رشد جمعیت برای زوجهای جوان و گروه سنی ۲۵ تا ۴۰ می تواند موثر باشد .
پیش بینی های سازمان ملل در خصوص آینده ی جمعیتی ایران
گفتنی است ، بخش جمعیت سازمان ملل هر چهار سال یک بار، بر اساس نتایج سرشماری های ملی کشورها و مفروضات سطوح مختلف باروری و مرگ و میر، تحولات جمعیتی کشورها را در افق های زمانی پنجاه ساله و در سه سناریوی مختلف (حد پایین، حد متوسط و حد بالای رشد جمعیتی) پیش بینی می کند ؛
در آینده پژوهی تغییرات جمعیتی ایران ، طی دوره ی سال های ۱۳۹۰ تا ۱4۲۰ ، پیش بینی های سازمان ملل در خصوص آینده ی جمعیتی ایران را این گونه تشریح می کنند:
سازمان ملل بر اساس سناریوهای مختلف پیش بینی کرده است که درصد رشد سالانه ی جمعیت کشور دچار روند کاهشی شدیدی است و از 22/1 در سال ۱۳۹۰ به 08/0 در سال ۱4۲۰ خواهد رسید که زنگ خطری برای جمعیت کشور شمرده می شود ؛ درصد رشد سالانه ی جمعیت کشور بر اساس تثبیت نرخ باروری 5/2فرزند، از 30/1 در سال ۱۳۹۰ به 81/0 در سال ۱4۲۰ کاهش خواهد یافت. میزان خام موالید از 5/18 بچه در سال ۱۳۹۰ به ۱6 بچه در سال ۱4۲۰ کاهش می یابد ، و باروری کل از 7/1 در سال ۱۳۹۰ به 5/2 فرزند در سال ۱4۲۰ افزایش خواهد یافت ؛ میزان خام مرگ و میر از ۵/۵ به 8/7 و جمعیت در سن کار ( 64-15 سال) از 84/53 درصد به 7/78 درصد افزایش خواهد یافت ؛ این پیش بینی ها نشان می دهد که به طور متوسط بین 66-۷۰ درصد از جمعیت در سال های آینده در سن 64-15 سال خواهند بود.
این نسبت در دوره های زمانی آینده آن چنان تغییر آشکاری نخواهد داشت، اما از لحاظ ترکیب سنی دستخوش تغییرات اساسی خواهد شد ؛ با توجه به افزایش میانه ی سنی کل جمعیت، میانه ی سنی جمعیت در « سن کار » نیز به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت که از آن با عنوان سالخورده شدن نیروی کار یاد می شود.
شاخص مهم دیگری که تغییرات الگوی سنی جمعیت کشور را نشان می دهد، درصد جمعیت بالای شصت سال کشور است.
درصد جمعیت بالای شصت سال کشور به طور فزاینده ای طی دوره ی پیش بینی افزایش خواهد یافت ، به طوری که در پایین افق دوره ی پیش بینی در هر سه سناریو میان ۱۹ تا ۲۳ درصد از جمعیت کل کشور در سن بالای شصت سال قرار خواهد گرفت که از نظر برنامه ریزی های اجتماعی - اقتصادی برای این گروه سنی در خور توجه است.
بنابراین چنانچه سیاستهای جمعیتی به نتیجه برسد، انتظار رشد درگروههای سنی کودکان، نوجوانان را تا سال 1420 خواهیم داشت.
این مدرس دانشگاه معتقد است در دوره سازندگی و موضوع کاهش جمعیت برنامه ها موفق بوده زیرا همسو با خواست و نیاز جامعه و تغییرات اجتماعی و فرهنگی آن دوران بوده است ؛ از شاخص های صنعتی شدن و دوران مدرنیته ، عقلانیت و فردگرایی و کاهش خانواده گرایی است که تبعات آن کاهش زاد و ولد می باشد ، از این رو گرچه تشویق فرزندآوری صورت می گیرد اما فاقد زیرساخت فرهنگی و اقتصادی لازم است و بررسی تاثیرگذاری آن نیازمند مطالعات دقیق و آکادمیک است.
متاسفانه در حال حاضر کشور ایران از نظر اقتصادی و فرهنگی و حتی منابع زیست محیطی ازجمله داشتن آب مورد نیاز ، توان ازدیاد جمعیت را ندارد و حتی در تامین غذا می تواند با مشکل روبرو گردد ؛ از طرفی ، مهاجرتهای خارجی به شدت افزایش یافته و این به دلیل عدم مناسب سازی فضای داخلی است.
بنابراین چگونه می توان با این شیوه، برای ازدیاد جمعیت اقدام کرد؟ وقتی مشکلات اقتصادی زیادی وجود دارد و این مشکلات اقتصادی قطعا آسیبهای اجتماعی در پی خواهد داشت لذا در این شرایط ، کشور توان مدیریت درست و یکپارچه ای را نخواهد داشت .
لزوم شناخت و مواجهه با جمعیت خاکستری
زرندی بر این باور است که برای داشتن جمعیتی جوان و مولد نباید با سالخوردگی مقابله کرد بلکه باید با آن مواجه شد ؛ باید این دوره جمعیتی را شناخت و مدیریت کرد ؛ سالمندی و خاکستری شدن پدیده ای است که بسیاری از کشورها با آن روبرو هستند ، بطوریکه با کاهش تعداد کودکان ، نوجوانان و جوانان، هرم سنی جمعیت به نفع سالمندی تغییر می کند.
می توان گفت این چالش فراگیر جمعیتی به گونه ای است که جمعیت سالمندان جهان در نیم قرن گذشته سه برابر شده است ؛ افزایش جمعیت سالخورده امری اجتناب ناپذیر است و از تاثیرات دوران معاصر و از نتایج افزایش سطح رفاه و کاهش مرگ و میر ناشی از بیماریهای اپیدمی و مهاجرت جوانان به خارج از کشور و فرزندآوری کمتر از سطح جانشینی است.
در واقع مشکلاتی را برای سالخوردگی جمعیت مشخص کرده اند اما باید گفت با مدیریت صحیح و کارآمد (مشکل فعلی جامعه) کشور می تواند بحران سالمندی جمعیت را به فرصت تبدیل کرده و هزینه های جمعیتی را کاهش دهد؛ بستر سازی مناسب در کشور و جذب نیروی جوان به کشور در راستای مهاجرت معکوس می تواند موجب تبلور جمعیتی شود لذا با توجه به رشد تکنولوژی نیاز به نیروی کار ساده نیز کاهش خواهد یافت .
بطور قطع سیاستهای جمعیتی در هر جامعه که مجموعه اصول و تدابیر و تصمیمات مدون جمعیتی است که از سوی دولت در کشوری اتخاذ می شود و حدود فعالیتهای او را در رابطه با مسایل اجتماعی و یا اموری که نتایج جمعیتی دارند تعیین می کند ؛ هدف سیاست جمعیتی منطقی کردن و هماهنگ ساختن دگرگونیهای جمعیتی با شرایط اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی جامعه است تا رفاه و بهروزی بیشتر جمعیت را فراهم سازد که این مهم مبتنی بر مطالعات جمعیتی است.
بحران« امید اجتماعی » در ایران
همانطور که در بالا هم به آن اشاره شد در حال حاضر مهم ترین عامل سالمندی جمعیت ، مشکلات اقتصادی است که مانع ازدواج و سپس فرزندآوری می شود ؛ اگر جوانان درگیر مشکلات اقتصادی نباشند به طور حتم با افزایش ازدواج روبرو هستیم و از طرفی باید به زنان نیز این اطمینان داده شود که مادرشدن مانع ایفای نقش های اجتماعی آنان نیست ؛
اکثر دختران جوان فرزند آوری را مانع شکوفایی و استقلال خود می بینند که فرزند موجب محصور شدن آنها در خانه می شود و این موضوع نیازمند اطمینان دادن به آنان و ایجاد و مشارکت در امور فرهنگی هست.
موضوع دیگر ، بحث امید اجتماعی است ؛ مولفه ای که در ایران امروز با بحران روبروست ؛ جامعه چشم انداز روشنی ندارد این در حالیست که امید و آینده دو عنصر اصلی در پویایی و شکوفایی جمعیت است؛ با حذف این دو عنصر به قطع نمی توان برنامه ریزی صحیحی داشت و از طرف دیگر توجه به محیط زیست و مباحث اقلیمی عواملی است که بر تمایل به باروری تاثیر به سزایی داشته اما متاسفانه کمتر مورد توجه قرار می گیرد ؛ بنابراین لازم است مسئولین ایران، بسترهای لازم و همچنین مشکلات اقتصادی خانواده ها و هچنین معضلات ازدواج جوانان را برطرف نموده تا خانواده ها برای افزایش نسل و جوانان برای ازدواج ، بدون هیچ مشکل اقتصادی و اجتماعی و ... به سمت این مسئله تشویق شوند.
